เย ปน เต อพฺภตีตา, ตโต ปรโต ฉินฺนวฏุมา ฉินฺนปปญฺจา ปริยาทินฺนวฏฺฏา สพฺพทุกฺขวีติวตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ตว สาวกญาณสฺส อวิสยภูเต ธมฺเม กถํ ชานิสฺสสีติฯ เตนาติ สมฺโพธิสงฺขาเตน สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐาเนน อรหตฺตมคฺคญาเณนฯ เอวํสีลาติ ตาทิสสีลาฯ สมาธิปกฺขาติ สมาธิ จ สมาธิปกฺขา จ สมาธิปกฺขา เอกเทสสรูเปกเสสนเยนฯ ตตฺถ สมาธิปกฺขาติ วีริยสติโย ตทนุคุณา จ ธมฺมา เวทิตพฺพา ฯ ฌานสมาปตฺตีสุ เยภุยฺเยน วิหารโวหาโร, ฌานสมาปตฺติโย สมาธิปฺปธานาติ วุตฺตํ ‘‘สมาธิปกฺขานํ ธมฺมานํ คหิตตฺตา วิหาโร คหิโต’’ติฯ

ยถา ปน เหฏฺฐา คหิตาปิ สมาธิปญฺญา ปฏิปกฺขโต วิมุตฺตตฺตา วิมุจฺจน-สงฺขาต-กิจฺจวิเสส-ทสฺสนวเสน วิมุตฺติปริยาเยน ปุน คหิตา ‘‘เอวํวิมุตฺตา’’ติ, เอวํ ทิพฺพวิหาโร ทิพฺพวิหารวิเสสทสฺสนวเสน ปุน คหิโต ‘‘เอวํวิหารี’’ติ, ตสฺมา สพฺเพสํ สมาปตฺติวิหารานํ วเสเนตฺถ อตฺโถ ยุชฺชตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ วิมุจฺจิตฺถาติ กตฺวาฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธนฺเตติ ปฏิปฺปสฺสมฺภโนสาปเนนฯ สพฺพกิเลเสหิ นิสฺสฏตฺตา อสํสฏฺฐตฺตา วิมุตฺตตฺตา จ นิสฺสรณวิมุตฺติ นิพฺพานํฯ

อนาคตพุทฺธานํ ปนาติ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโนฯ เตน อตีเตสุ ตาว ขนฺธานํ ภูตปุพฺพตฺตา ตตฺถ สิยา ญาณสฺส สวิสเย คติ, อนาคเตสุ ปน สพฺพโส อสญฺชาเตสุ กถนฺติ อิมมตฺถํ โชเตติฯ เตนาห ‘‘อนาคตาปี’’ติอาทิฯ ‘‘อตฺตโน เจตสา ปริจฺฉินฺทิตฺวา วิทิตา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? นนุ อตีตานาคเต สตฺตาเห เอว ปวตฺตํ จิตฺตํ เจโตปริยญาณสฺส วิสโย, น ตโต ปรนฺติ? นยิทํ เจโตปริยญาณกิจฺจวเสน วุตฺตํ, อถ โข ปุพฺเพนิวาสอนาคตํสญาณานํ วเสน วุตฺตํ, ตสฺมา นายํ โทโสฯ วิทิตฏฺฐาเน น กโรติ สิกฺขาปเทเนว ตาทิสสฺส ปฏิกฺเขปสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา เสตุฆาตโต จฯ กถํ ปน เถโร ทฺวยสมฺภเว ปฏิกฺเขปเมว อกาสิ, น วิภชฺช พฺยากาสีติ อาห ‘‘เถโร กิรา’’ติอาทิฯ ปารํ ปริยนฺตํ มิโนตีติ ปารมี, สา เอว ญาณนฺติ ปารมิญาณํ, สาวกานํ ปารมิญาณํ สาวกปารมิญาณํฯ ตสฺมิํ สาวกานํ อุกฺกํสปริยนฺตคเต ชานเน นายมนุโยโค, อถ โข สพฺพญฺญุตญฺญาเณ สพฺพญฺญุตาย ชานเนฯ เกจิ ปน ‘‘สาวกปารมิญาเณติ สาวกปารมิญาณวิสเย’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ตถา เสสปเทสุปิฯ

สีล…เป.… สมตฺถนฺติ สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติญาณสงฺขาตานํ การณานํ ชานนสมตฺถํฯ พุทฺธสีลาทโย หิ พุทฺธานํ พุทฺธกิจฺจสฺส ปเรหิ เอเต พุทฺธาติ ชานนสฺส จ การณํฯ

อนุมานญาณํ วิย สํสยฏฺฐิตํ อหุตฺวา อิทมิทนฺติ ยถาสภาวโต เญยฺยํ ธาเรติ นิจฺฉิโนตีติ ธมฺโม, ปจฺจกฺขญาณนฺติ อาห ‘‘ธมฺมสฺส ปจฺจกฺขโต ญาณสฺสา’’ติฯ อนุเอตีติ อนฺวโยติ อาห ‘‘อนุโยคํ อนุคนฺตฺวา’’ติฯ ปจฺจกฺขสิทฺธญฺหิ อตฺถํ อนุคนฺตฺวา อนุมานญาณสฺส ปวตฺติ ‘‘ทิฏฺเฐน อทิฏฺฐสฺส อนุมาน’’นฺติ เวทิตพฺพาฯ วิทิเต เวทกมฺปิ ญาณํ อตฺถโต วิทิตเมว โหตีติ ‘‘อนุมานญาณํ นยคฺคาโห วิทิโต’’ติ วุตฺตํฯ วิทิโตติ วิทฺโธ ปฏิลทฺโธ, อธิคโตติ อตฺโถฯ อปฺปมาโณติ อปริมาโณ มหาวิสยตฺตาฯ เตนาห ‘‘อปริยนฺโต’’ติฯ เตนาติ อปริยนฺตตฺตาฯ เตน วา อปริยนฺเตน ญาเณนฯ เอเตน เถโร ยํ ยํ อนุเมยฺยมตฺถํ ญาตุกาโม โหติ, ตตฺถ ตตฺถ ตสฺส อสงฺคมปฺปฏิหตํ อนุมานญาณํ ปวตฺเตตีติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘โส อิมินา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อิมินาติ อิมินา การเณนฯ

ปาการสฺส ถิรภาวํ อุทฺธมุทฺธํ อาเปตีติ อุทฺธาปํ, ปาการมูลํฯ อาทิ-สทฺเทน ปาการทฺวารพนฺธปริขาทีนํ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ ปจฺจนฺเต ภวํ ปจฺจนฺติมํฯ ปณฺฑิตโทวาริกฏฺฐานิยํ กตฺวา เถโร อตฺตานํ ทสฺเสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกทฺวารนฺติ กสฺมา อาหา’’ติ โจทนํ สมุฏฺฐาเปสิฯ

ยสฺสา ปญฺญาย วเสน ปุริโส ปณฺฑิโตติ วุจฺจติ, ตํ ปณฺฑิจฺจนฺติ อาห – ‘‘ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต’’ติฯ ตํตํอิติกตฺตพฺพตาสุ เฉกภาโว พฺยตฺตภาโว เวยฺยตฺติยํฯ เมธติ อญฺญาณํ หิํสติ วิธมตีติ เมธา, สา เอตสฺส อตฺถีติ เมธาวีฯ ฐาเน ฐาเน อุปฺปตฺติ เอติสฺสา อตฺถีติ ฐานุปฺปตฺติกา, ฐานโส อุปฺปชฺชนปญฺญาฯ อนุปริยายนฺติ เอเตนาติ อนุปริยาโย, โส เอว ปโถติ อนุปริยายปโถ, ปริโต ปาการสฺส อนุยายนมคฺโคฯ ปาการภาคา สมฺพนฺธิตพฺพา เอตฺถาติ ปาการสนฺธิ, ปาการสฺส ผุลฺลิตปเทโสฯ โส ปน เหฏฺฐิมนฺเตน ทฺวินฺนมฺปิ อิฏฺฐกานํ วิคเมน เอวํ วุจฺจตีติ อาห – ‘‘ทฺวินฺนํ อิฏฺฐกานํ อปคตฏฺฐาน’’นฺติฯ ฉินฺนฏฺฐานนฺติ ฉินฺนภินฺนปเทสํ, ฉินฺนฏฺฐานํ วาฯ ตญฺหิ ‘‘วิวร’’นฺติ วุจฺจติฯ กีลิฏฺฐนฺติ มลีนํฯ อุปตาเปนฺตีติ กิเลสปริฬาเหน สนฺตาเปนฺติฯ วิพาเธนฺตีติ ปีเฬนฺติฯ อุปฺปนฺนาย ปญฺญาย นีวรเณหิ น กิญฺจิ กาตุํ สกฺกาติ อาห ‘‘อนุปฺปนฺนาย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺตี’’ติฯ

ตสฺมาติ ปจฺจยูปฆาเตน อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานโตฯ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สุฏฺฐุ ฐปิตจิตฺตาติ จตุพฺพิธายปิ สติปฏฺฐานภาวนาย สมฺมเทว ฐปิตจิตฺตา อปฺปิตจิตฺตาฯ ยถาสภาเวน ภาเวตฺวาติ ยาถาวโต สมฺมเทว ยถา ปฏิปกฺขา สมุจฺฉิชฺชนฺติ, เอวํ ภาเวตฺวาฯ

ปุริมนเย สติปฏฺฐานานิ โพชฺฌงฺคา จ มิสฺสกา อธิปฺเปตาติ ตโต อญฺญถา วตฺตุํ ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มิสฺสกาติ สมถวิปสฺสนามคฺควเสน มิสฺสกาฯ ‘‘จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สุปฺปติฏฺฐิตจิตฺตาติ ปฐมํ วุตฺตตฺตา สติปฏฺฐาเนสุ วิปสฺสนํ คเหตฺวา สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวาติ วุตฺตตฺตา มคฺคปริยาปนฺนานํเยว จ เนสํ นิปฺปริยายโพชฺฌงฺคภาวโต เตสุ จ อธิคตเมว โหตีติ โพชฺฌงฺเค มคฺโค จ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจาติ คหิเต สุนฺทโร ปญฺโห ภเวยฺยา’’ติ มหาสิวตฺเถโร อาหฯ น ปเนวํ คหิตํ โปราเณหีติ อธิปฺปาโยฯ อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนํฯ เถโรติ สาริปุตฺตตฺเถโรฯ

ตตฺถาติ เตสุ ปจฺจนฺตนคราทีสุฯ นครํ วิย นิพฺพานํ ตทตฺถิเกหิ อุปคนฺตพฺพโต อุปคตานญฺจ ปริสฺสยรหิตสุขาธิคมฏฺฐานโตฯ ปากาโร วิย สีลํ ตทุปคตานํ ปริโต อารกฺขภาวโตฯ อนุปริยายปโถ วิย หิรี สีลปาการสฺส อธิฏฺฐานภาวโตฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ปริยายปโถติ โข ภิกฺขุ หิริยา เอตํ อธิวจน’’นฺติฯ ทฺวารํ วิย อริยมคฺโค นิพฺพานนครปฺปเวสเน อญฺชสภาวโตฯ ปณฺฑิตโทวาริโก วิย ธมฺมเสนาปติ นิพฺพานนครํ ปวิฏฺฐปวิสนกานํ สตฺตานํ สลฺลกฺขณโตฯ ทินฺโนติ ทาปิโต, โสธิโตติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

3. จุนฺทสุตฺตวณฺณนา

[379] ปุพฺเพ สาวตฺถิโต เวฬุวคามสฺส คตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อาคตมคฺเคเนว ปฏินิวตฺตนฺโต’’ติฯ สตฺตนฺนนฺติ อุปเสโน, เรวโต, ขทิรวนิโย, จุนฺโท, สมณุทฺเทโส อหนฺติ จตุนฺนํ, จาลา, อุปจาลา, สีสูปจาลาติ, ติสฺสนฺนนฺติ อิเมสํ สตฺตนฺนํ อรหนฺตานํฯ นตฺถิ นุ โขติ เอตฺถาปิ ‘‘โอโลเกนฺโต’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ สีหาวโลกนญาเยนฯ ภวิสฺสนฺติ เม วตฺตาโร หริตุํ นาสกฺขีติ สมฺพนฺโธฯ อิทํ ทานิ ปจฺฉิมทสฺสนนฺติ ภูตกถนมตฺตํ, น ตตฺถ สาลยตาทสฺสนํ ยถา ตถาคตสฺส เวสาลิยา นิกฺขมิตฺวา นาคาปโลกิตํฯ

ตสฺส ตสฺส วิเสสสฺส อธิฏฺฐานวเสเนว อิทฺธิเภททสฺสนํ อิทฺธิวิกุพฺพนํฯ สีหสฺส วิชมฺภนาทิวเสน กีฬิตฺวา นาทสทิสี อยํ ธมฺมกถาติ วุตฺตํ ‘‘สีหวิกีฬิโต ธมฺมปริยาโย’’ติฯ คมนกาโล มยฺหนฺตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปริสมาปเนฯ เตน เถเรน ยถารมฺภสฺส วจนปพนฺธสฺส สมาปิตภาวํ โชเตติฯ เอส นโย เสเสสุปิ เอทิเสสุ สพฺพฏฺฐาเนสุฯ ยุคนฺธราทโย ปริภณฺฑปพฺพตาติ เวทิตพฺพาฯ เอกปฺปหาเรเนวาติ เอกปฺปหาเรน อิวฯ สฺวายํ อิว-สทฺโท น สกฺโกมีติ เอตฺถ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพฯ

ปฏิปาเทสฺสามีติ ฐิตกายํ ปฏิปาเทสฺสามิฯ ปตฺถนากาเล อโนมทสฺสิสฺส ภควโต วจนสุตานุสาเรน ญาเณน ทิฏฺฐมตฺตตํ สนฺธาย ‘‘ตํ ปฐมทสฺสน’’นฺติ วุตฺตํฯ ธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี คุณสารํฯ เอส มคฺโคติ เอโส ชาตานํ สตฺตานํ มรณนิฏฺฐิโต ปนฺโถฯ ปุนปิ เอวํภาวิโน นาม สงฺขาราติ สงฺขารา นาม เอวํภาวิโน, มรณปริโยสานาติ อตฺโถฯ เอตฺตกนฺติ เอตฺตกํ กาลํฯ สงฺกฑฺฒิตฺวา สํหริตฺวาฯ มุขํ ปิธายาติ มุขํ ฉาเทตฺวาฯ อคฺฆิกสตานีติ มกุฬงฺกุรเจติยสตานิฯ

ปุริมทิวเสติ อตีตทิวเสฯ ยสฺมา ธมฺมเสนาปติโน อรหตฺตปฺปตฺตทิวเสเยว สตฺถุ สาวกสนฺนิปาโต อโหสิ, ตสฺมา ‘‘ปูริตสาวกสนฺนิปาโต เอส ภิกฺขู’’ติ วุตฺตํฯ ปญฺจ ชาติสตานีติ ภุมฺมตฺเถ, อจฺจนฺตสํโยเค วา อุปโยควจนํฯ

กโฬปิหตฺโถติ วิลีวมยภาชนหตฺโถฯ ‘‘จมฺมมยภาชนหตฺโถ’’ติ จ วทนฺติฯ ปุรนฺตเรติ นครมชฺเฌฯ วเนติ อรญฺเญฯ

โอสกฺกนาการวิรหิโตติ ธมฺมเทสนาย สงฺโกจเหตุวิรหิโตฯ วิสารโทติ สารทวิรหิโตฯ ธมฺโมชนฺติ ธมฺมรสํ, โอชวนฺตํ เทสนาธมฺมนฺติ อตฺโถฯ ธมฺมโภคนฺติ ธมฺมปริโภคํ, ปเรหิ สทฺธิํ สํวิภชนวเสน ปวตฺตํ ธมฺมสมฺโภคนฺติ เทสนาธมฺมเมว วทติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุภเยนปิ ธมฺมปริโภโคว กถิโต’’ติฯ

ปิยายิตพฺพโต ปิเยหิฯ มนสฺส วฑฺฒนโต มนาเปหิฯ ชาติยาติ ขตฺติยาทิชาติยาฯ นานาภาโว อสหภาโว วิสุํภาโวฯ อญฺญถาภาโว อญฺญถตฺตํฯ สรีรนฺติ รูปธมฺมกายสงฺขาตํ สรีรํฯ

รูปกาเย หิ ภิชฺชนฺเต ภิชฺชนฺเตวฯ โส ภิชฺเชยฺยาติ โส มหนฺตตโร ขนฺโธ ภิชฺเชยฺยฯ

ทกฺขิณทิสํ คโตติ ทกฺขิณทิสามุเข ปวตฺโตฯ มหาขนฺโธ วิยาติ มหนฺโต สารวนฺโต สาขาขนฺโธ วิยฯ สาขขนฺธา หิ ทิสาภิมุขปวตฺตาการา, มูลขนฺโธ ปน อุทฺธมุคฺคโตฯ โสฬสนฺนํ ปญฺหานนฺติ โสฬสนฺนํ อปราปริยปวตฺตนิยานํ อตฺถานํฯ ญาตุํ อิจฺฉิโต หิ อตฺโถ ปญฺโหฯ

4-5. อุกฺกเจลสุตฺตาทิวณฺณนา

[380-381] อมาวสุโปสเถติ อมาวสิอุโปสเถ, กาลปกฺขอุโปสเถติ อตฺโถฯ ปุริมนเยเนวาติ อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตนเยเนวฯ

6. อุตฺติยสุตฺตวณฺณนา

[382] มจฺจุเธยฺยสฺสาติ มจฺจุโน ปวตฺติฏฺฐานสฺสฯ

8. พฺรหฺมสุตฺตวณฺณนา

[384] ตสฺมิํ กาเลติ ปฐมาภิสมฺโพธิยํฯ ภิกฺขุเยว นตฺถิ ธมฺมจกฺกสฺส อปฺปวตฺติตตฺตา, ภิกฺขุเยว ภิกฺขุลกฺขณโยคโตฯ เอกโก มคฺโค, น ทฺเวธาปถภูโตติ เอกมคฺโค, ตํ เอกมคฺคํฯ ชาติยา ขโย วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตภูโตติ ชาติกฺขยนฺโต, นิพฺพานํ, ตํ ทิฏฺฐตฺตา ชาติกฺขยนฺตทสฺสีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ